admin

अशोक का दूसरा पृथक कलिंग अभिलेख

भूमिका कलिंग अभिलेख अशोक की कलिंग के प्रति नीति का परिचायक है। इसमें वह सभी प्रजा को अपनी सन्तान घोषित करता है। मौर्य सम्राट अशोक के चौदह बृहद् शिलालेखों ( Major Rock Edits ) आठ स्थानों से मिले हैं। इनमें से दो स्थान वर्तमान ओडिशा प्रांत ( प्राचीन कलिंग ) के धौली और जौगढ़ में मिले हैं। धौली और जौगढ़ में ११वें से १३वें बृहद् शिलालेख की जगह दो अलग प्रकार के अभिलेख अंकित है। इसीलिए इन्हें दो पृथक कलिंग शिलालेख या पृथक कलिंग शिला प्रज्ञापन ( Two separate Kalinga Rock Edits ) कहते हैं। प्रथम पृथक कलिंग अभिलेख में २६ पंक्तियाँ हैं। द्वितीय पृथक कलिंग अभिलेख या कलिंग शिलालेख में १६ पंक्तियाँ हैं। परन्तु यह विशेष रूप से उल्लेखनीय है है कि इन दोनों को मिलाकर विश्लेषण करने पर पूरी बात स्पष्ट होती है। इसमें अशोक द्वारा अन्तों ( अर्थात् सीमान्तवासियों और जनपदवासियों ) के लिए आदेश, कलिंग के प्रति नीति के विवरण के अलावा कलिंग के नगर व्यावहारिक के न्याय के सम्बन्ध में उदार और निष्पक्ष रहने का भी दिशानिर्देश दिया गया है। इन दोनों पृथक कलिंग प्रज्ञापनों ( अभिलेखों ) में अशोक ने वहाँ के महामात्रों को सम्बोधित किया गया है। धौली संस्करण वाला लेख तोसली के महामात्र को और जौगड़ संस्करण वाला समापा के महामात्र को सम्बोधित है। धौली ही प्राचीन तोसली जान पड़ता है। समापा जौगड़ पहाड़ी के निकट रहा होगा। संक्षिप्त परिचय नाम – अशोक का द्वितीय पृथक कलिंग शिलालेख या कलिंग शिलालेख या कलिंग का द्वितीय शिलालेख स्थान – जौगढ़ संस्करण, गंजाम जनपद; ओडिशा भाषा – प्राकृत लिपि – ब्राह्मी विषय – सभी प्रजा मेरी सन्तान है। सीमान्त नीति, राज्य अधिकारियों को निर्देश व धर्म कार्य। मूलपाठ ( कलिंग अभिलेख : जौगढ़ संस्करण ) १ – देवानं हेयं आ [ ह ] [ । ] समापायं महमता१ लाजवचनिक वतविया [ । ] अं किछि दखामि हकं तं इछामि हकं तं इछामि हकं [ किं ] ति कं कमन २ – पटिपातयेहं दुवालते च आलभेहं [ । ] एस च मे मोखियमत दुवाल एतस अथस सं तुफेसु अनुसथि [ । ] सव-मुनि- ३ – सा मे पजा [ । ] अथ पजाये इछामि किंति में सवेणा हितसुखेन युजेयू अथ पजाये इछामि किंति मे सवेन हित-सु- ४ – खेन युजेयू ति हिदलोगिक-पाललोकिकेण हेवंमेव में इछ सवमुनिसेसु [ । ] सिया अन्तानं अविजिता- ५ – नं किं-छांजे सु लाजा अफेसू ति [ । ] एताका वा मे इछ अन्तेसु पापुनेयु लाजा हेवं इछति अनविगिन ह्वेयू ६ – ममियाये अस्वसेयु च मे सुखंमेव च लहेयू ममते नो दुखं [ । ] हेवं च पापुनेयु खमिसति ने लाजा ७ – ए सकिये खमितवे ममं निमितं च धंमं चलेयू ति हिदलोगं च पललोगं च आलाधयेयू [ । ] एताये ८ – च अठाये हकं तुफेनि अनुसासामि अनने एतकेन हकं तुफेनि अनुसासितु छंदं च वेदि- ९ – तु आ मम घिति पटिंना च अचल [ । ] व हेवं कटू कंमे चलितविये अस्वासनिया च ते एन ते पापुने- १० – यु अथा पित हेवं ने लाजा ति अथ अतानं अनुकंपति हेवं अफेनि अनुकंपति अथा पजा हे- ११ – वं मये लाजिने [ । ] तुफेनि हकं अनुसासित छांदं च वेदित आ मम धिति पटिंना चा अचल सकल- १२ – देसा आयुतिके होसामी एतसि अथसि [ । ] अलं हि तुफे अस्वासनाये हित-सुखाये च तेसं हिद- १३ – लोगिक-पाललोकिकाये [ । ] वं च कलन्तं स्वगं च अलाधयिसथ मम च आननेयं एसथ [ । ] ए- १४ – ताये च अथाये इयं लिपी लिखित हिद एन महामाता सास्वतं समं युजेयू अस्वासनाये च १५ – धंम-चलनाये च अन्तानं [ । ] इयं च लिपी अनुचातुंमासं सोतविया तिसेन [ । ] अन्तला पि च सीतविया [ । ] १६. खने सन्तं एकेन पि सोतविया [ । ] बेवं च कलन्तं चघथ संपटिपातयितवे [ । ] १ धौली का पाठ : ‘तोसलियं कुमाले महमता च’ संस्कृत छाया देवानां प्रियः एवम् आह। समापायां महामात्राः राजवाचनिकं वक्तव्याः। यत् किंचित् पश्यामि अहं तत् इच्छामि अहं किमिति कं कर्मणा प्रतिपादये द्वारतः च आरभे। एतत् च मे मुख्यमतं द्वारं एतस्य अर्थस्य या युष्मासु अनुशिष्टिः। सर्वे मनुष्याः मे प्रजाः। यथा प्रजायै इच्छामि किमिति मे सर्वेण हितसुखेन युज्येरन इति इहलौकिक पारलौकिकेन, एवम् एवमे इच्छा सर्व मनुष्येषु। स्यात् अन्तानां अविजितानां किं छन्दः स्वित् राजा अस्मासु इति? एतकाः वा इच्छा: अंतेषु प्राप्णुयुः ‘राजा एवम् इच्छति – अनुद्विग्नाः भवेयुः मया आश्वस्युः च। मया सुखम् एव च लभेरन मत्तः न दुःखम्। एवं च प्राप्णुयुः क्षमिष्यते नः राजा यत् शक्यं क्षन्तुम्। मम निमित्तं च धमं चरेयुः इति। इहलोक च परलोक च आराधयेयुः। एतस्मै च अर्थाय अहं युष्मासु अनुशास्मि। अनणः एतकेन अहं — युष्मान् अनुशिष्य इदं च वेदयित्वा या मम धतिः प्रतिज्ञा च अचला। तत् एवं कृत्वा कर्म चरितव्यम्, अश्वासनीयाः च ते येन ते प्राप्णुयः यथा पिता एवं नः राजा इति, यथा आत्मानम् अनुकम्पते एवम् अस्मान् अनुकम्पते, यथा प्रजा एवं वयं राज्ञः इति। युष्मान् अहं अनुशिष्य छंदं च वेदयित्वा या मम घतिः प्रतिज्ञा च अचला सकल देशावत्तिकः भविष्यामि एतस्मिन् अर्थे। अलं हि यूयम् आश्वासनाय हितसुखाय च तेषा इहलौककाय। एवं च कुर्वन्तः स्वर्गं च आराधयिष्यथ मम च आनण्यं एष्यथ। एतस्मै च अर्थाय इयं लिपिः लेखिता इह येन महामात्राः शाश्वतं समयं युञ्जयुः आश्वासनाय च धर्मचरणाय च अन्तानाम् इयं च लिपिः अनुचातुर्मासं श्रोतव्या तिष्येण। अन्तरा अपि च श्रोतव्या। क्षणे सति एकेन अपि श्रोतव्या। एवं च कुर्वन्तः चेष्टध्वं सम्प्रतिपादयुतिम्। हिन्दी अनुवाद : कलिंग अभिलेख १ – देवों का प्रिय इस प्रकार कहता है — समापा में महामात्र ( तोसली संस्करण में — कुमार और महामात्र ) राजवचन द्वारा ( यों ) कहे जायँ – जो कुछ देखता हूँ, उसे मैं चाहता हूँ कि किस प्रकार कर्म द्वारा २ – मैं प्रतिपादित ( सम्पादित ) करूँ तथा [ किस प्रकार तरह-तरह के ] उपायों द्वारा मैं [ उसे ] पूर्ण करूँ। इस अर्थ ( उद्देश्य ) में [ सिद्धि प्राप्ति के लिए ] यह मेरे द्वारा मुख्य उपाय माना गया है कि आप लोगों में अनुशासन ( शिक्षा ) हो। सब मनुष्य ३ – मेरी सन्तान हैं। जिस प्रकार सन्तान के लिए मैं चाहता हूँ कि मेरे द्वारा वह सब प्रकार के ४ – इहलौकिक तथा पारलौकिक हित एवं सुख से युक्त हों, उसी प्रकार मेरी इच्छा सब मनुष्यों के सम्बन्ध में है। सम्भवतः अविजित अन्त ( सीमान्त जातियाँ ) यह

अशोक का दूसरा पृथक कलिंग अभिलेख Read More »

अशोक का पहला पृथक कलिंग शिलालेख

भूमिका कलिंग शिलालेख अशोक की कलिंग के प्रति नीति का परिचायक है। इसमें वह सभी प्रजा को अपनी सन्तान घोषित करता है। सम्राट अशोक के १४ बृहद् शिलालेखों ( Major Rock Edits ) आठ स्थानों से मिले हैं। इनमें से दो स्थान वर्तमान ओडिशा ( प्राचीन कलिंग ) के धौली और जौगढ़ से मिले हैं। धौली और जौगढ़ में ११वें से १३वें बृहद् शिलालेख की जगह दो अलग तरह के अभिलेख खुदे है। इसीलिए इसको दो पृथक कलिंग शिलालेख या पृथक कलिंग प्रज्ञापन ( Two separate Kalinga Rock Edits ) कहते हैं। प्रथम पृथक कलिंग शिलालेख में २६ पंक्तियाँ हैं। द्वितीय पृथक कलिंग शिलालेख में १६ पंक्तियाँ हैं। परन्तु यह विशेष रूप से उल्लेखनीय है है कि इन दोनों को मिलाकर विश्लेषण करने पर पूरी बात स्पष्ट होती है। इसमें अशोक द्वारा अन्तों ( अर्थात् सीमान्तवासियों एवं जनपदवासियों ) के लिए आदेश, कलिंग के प्रति नीति के विवरण के अलावा कलिंग के नगर व्यावहारिक के न्याय के सम्बन्ध में उदार और निष्पक्ष रहने का भी निर्देश है। इन दोनों पृथक कलिंग प्रज्ञापनों ( अभिलेखों ) में अशोक ने वहाँ के महामात्रों को सम्बोधित किया है। धौली संस्करण वाला लेख तोसली के महामात्र को जबकि जौगड़ संस्करण वाला समापा के महामात्र को सम्बोधित है। धौली ही प्राचीन तोसली जान पड़ता है। समापा जौगड़ पहाड़ी के निकट रहा होगा। संक्षिप्त परिचय नाम – अशोक का प्रथम पृथक कलिंग शिलालेख या कलिंग शिलालेख या कलिंग का प्रथम शिलालेख स्थान – धौली संस्करण, पुरी जनपद, ओडिशा भाषा – प्राकृत लिपि – ब्राह्मी विषय – सभी प्रजा मेरी सन्तान है। सीमान्त नीति, राज्य अधिकारियों को निर्देश व धर्म कार्य। इसी में महामात्रों को प्रत्येक ५ वर्षों पर अनुसंयान पर जाने का निदेश है जबकि उज्जैयिनी व तक्षशिला के कुमार ( प्रादेशिक ) को तीन-तीन वर्षों पर अनुसंयान ( दौरे ) पर जाने का निदेश मिलता है। मूलपाठ ( कलिंग शिलालेख – धौली संस्करण ) १ – देवानंपियस वचनेन तोसलियं महामात नगलवियोहालका २ – वतविय [ । ] अं किछि दखामि हकं तं इछामि किंति कंमन पटिपादयेहं ३ – दुवालते च आलभेह [ । ] एस च मे मोख्य-मत दुवाल एतसि अठसि अं तुफेसु ४ – अनुसथि [ । ] तुफे हि बहूसु पानसहसेसुं आयत पनयं गछेम सु मुनिसानं [ । ] सवे ५ – मुनिसे पजा ममा [ । ] अथा पजाये इछामि हकं किंति सवेन हितसुखेन हिदलोकिक- ६ – पाललोकिकेन यूजेवू ति तथा [ सव ] मुनिसेसु पि इछामि हकं [ 1 ] नो च पापुनाथ आवग- ७ – मुके इयं अठे [ । ] केछ व एक पुलिसे [ पापु ] नाति एतं से पि देसं नो सवं [ । ] देखत हि तुफे एतं ८ – सुविहिता पि [ । ] नितियं एक-पुलिसे पि अधि ये बंधनं वा पळिकिळेसं ( पलिकिलेसं ) वा पापुनाति [ । ] तत होति ९ – अकस्मातेनं बंधनंतिक अंने च [ तत ] बहु जने दविये दुखीयति [ । ] तत इछितविये १० – तुफेहि किंति मझं पटिपादयेमा ति [ । ] इमेहि चु जातेहि नो संपटिपजति इसाय आसुलोपेन ११ – निठूलियेन तूळनाय ( तूलनाय ) अनावूतिय आलसियेन किळमथेन ( किलमथेन ) [ । ] से इछितविये कितिं एते १२ – जाता नो हुवे ममा ति [ । ] एतस च सवस मूले अनासुलोपे अतूळना ( अतूलना ) च [ । ] नितियं ए किळते ( किलन्ते ) सिया १३ – न ते उगछ संचलितविये तु वटितचिये एतविये वा [ । ] हेवमेव ए दखेय तुफाक तेन वतविये १४ – आनं ने देखत हेवं च हेवं च देवानं पियस अनुसथि [ । ] से महाफले एतस संपटिपाद १५ – महा-अपाये असंपटिपति [ । ] विपटिपादयमीने हि एतं नथि स्वगस आलधिनो लाजालधि [ । ] १६ – दु-आहले हि इमस कंमस मे कुते मने-अतिलेके [ । ] संपटिपजमीने चु एतं स्वगं १७ – आलाधयिसथ मम च आननिय एहथ [ । ] इयं च ळिपि ( लिपि ) तिसनखतेन सोतविया [ । ] १८ – अंतला पि च तिसेन खनसि खनसि एकेन पि सोतविय [ । ] हेवं च कळंतं ( कलन्तं ) तुफे १९ – चघथ संपटिपाद यितवे [ । ] एताये अठाये इयं लिपि लिखित हिद एन २० – नगल-विथोहालका ( वियोहालका ) सस्वतं समयं यूजेबू ति [ एन ] जनस अकस्मा पलिबोधे व २१ – अकस्मा पळिकिलेसेव ( पलिकिलेसे ) नो सियाति [ । ] एताये च अठाये हकं [ महा ] मते पंचसु पंचसु वसे- २२ – सु निखामयिसामि ए अखखसे अचंडे सखिनालभे होसति एतं अठं जानितु [ तंपि ] तथा २३ – कलंति अथ मम अनुसथी ति [ । ] उजेनिते पि चु कुमाले एताये व अठाये निखामयिस [ ति अनुवासं ] २४ – हेदिसमेव वगं नो च तिकामयिसति तिंनि वसानि [ । ] हेमेव तखसिलाते पि [ । ] अदा अ [ नुवासं ] २५ – ते महामता निखमिसंति अनुसयानं तदा अहापयितु अतने कंमं एतं पि जानिसंति २६ – तं पि तथा कलंति अथ लाजिने अनुसथी ति [ । ] संस्कृत छाया देवानां प्रियः एवम् आह। समापायां महामात्रा: नगरव्यवहाराकाः एवं वक्तव्या:। यत् किंचित पश्यामि अहं तत् इच्छामि। किमिति कर्मणा प्रतिपादये द्वारतः च आरभे। एतत् च मे मुख्यमतं द्वारम् यत् युष्मासु अनुशिष्टिः। यूयं हि बहुसु प्राणसहस्रेषु आयताः प्रणयं गच्छेम स्वित मनुष्याणाम्। सर्वमनुष्याः मे प्रजाः। यथा प्रजायै इच्छामि अहं किमिति सर्वेण हितसुखेन यूज्येरन् इति ऐहलौकिक-पारलौकिकेन, एवम् एवमे इच्छा सर्वमनुष्येषु। न च यूयं एतत् प्राप्नुध यावदगमकः अयम् अर्थः। कश्चित् एकः मनुष्यः प्राप्णोति। तत्र भवति अकस्मात् इति तेन बन्धनान्तकम् अन्यः च वर्गः वेदयति। तत्र युष्माभिः इच्छितव्यम् किमित मध्यं प्रतिपादयेमहि। एभिः जातैः न संप्रतिपद्यते ईर्ष्यया, आशुलोपेन, नैष्ठुर्येण त्वरया अनावत्या, आलस्येन कल्मथेन। तत् इच्छितव्यं किमित मे एतानि जातानि न भवेयुः। सर्वस्य तु इदं मूलं अनाशुलोपः अत्वरया च। नीत्या यः क्लान्तः स्यात् न सः संचलितव्यं उत्थातव्यं वर्तयितव्यं अपि एतव्यं नीत्याम्। एतम् एव यः पश्येत् एवम् एवम् च देवानां प्रियस्य अनुशिष्टः इति। एतस्य सम्प्रतिपादः स महाफलः भवति। असम्प्रतिपत्ति महापापः भवति। विप्रतिपाद्यमाने न स्वर्गस्य आलब्द्धिः न राजालद्धिः। द्वयाहरः अस्य कर्मणः स मे कुतः मनोऽतिरेकः। एतस्मिन प्रतिपद्यमाने मम च आनण्य एष्यथ स्वर्गं च आराधयष्यथ। इयं च लिपिः अनुतिष्यं श्रोतव्या। अन्तरा अपि क्षणेन श्रोतव्या एकेन अपि श्रोतव्या। एतस्मै अथर्यि इयं लेखिता लिपिः येन महामात्राः नागरकाः शाश्वतं समयम् एतत् युञ्ज्युः इति येन मनुष्याणां एतस्मै च अर्थाय अहं पञ्चसु पञ्चसु वर्षेषु अनुसंयानं निष्क्रामयिष्यामि महामात्रं अचण्डं अपरुषं तत्

अशोक का पहला पृथक कलिंग शिलालेख Read More »

अशोक का चौदहवाँ बृहद् शिलालेख

भूमिका चौदहवाँ बृहद् शिलालेख ( Fourteenth Major Rock Edict ) सम्राट अशोक के चतुर्दश बृहद् शिलालेखों में से चतुर्दश शिला प्रज्ञापन है। अशोक महान् ने भारतीय उप-महाद्वीप में ‘आठ स्थानों’ पर ‘चौदह बृहद् शिलालेख’ या चतुर्दश बृहद् शिला प्रज्ञापन ( Fourteen Major Rock Edicts ) संस्थापित करवाये थे। प्रस्तुत मूलपाठ ‘गिरिनार संस्करण’ का मूलपाठ है। चतुर्दश बृहद् शिला प्रज्ञापनों में से गिरनार संस्करण सबसे सुरक्षित अवस्था में पाया गया है। । चौदहवाँ बृहद् शिलालेख : संक्षिप्त परिचय नाम – अशोक का चौदहवाँ बृहद् शिलालेख या चतुर्दश बृहद् शिलालेख ( Ashoka’s Fourteenth Major Rock Edict ) स्थान – गिरिनार, गुजरात भाषा – प्राकृत लिपि – ब्राह्मी समय – मौर्यकाल विषय – १४वाँ बृहद् शिलालेख सभी १४ शिलालेखों के उपसंहारात्मक स्वरूप का है। इसमें लिपि को धर्मलिपि कहा गया है। चौदहवाँ बृहद् शिलालेख : मूलपाठ १ – [ अयं धंमलिपी देवानं प्रियेन प्रियदसिना राञा लेखापिता ] [ । ] अस्ति एव २ – संखितेन अस्ति मझमेन अस्ति विस्ततन [ । ] न च सवं सवत घटितं [ । ] ३ – महालके हि विजितं बहु च लिखितं लिखापयिसं चेव [ । ] अस्ति च एत कं ४ – पुन पुन वुतं तस तस अथस माधूरताय [ । ] किंति जनो तथा पटिपजेथ [ । ] ५ – तत्र एकदा असमातं लिखितं अस देसं व सछाय कारणं व ६ – अलोचेत्पा लिपिकरणापरधेन व [ । ] संस्कृत छाया इयं धर्म लिपिः देवानां प्रियेण प्रियदर्शिना राज्ञा लेखिता। अस्ति एव संक्षिप्तेन अस्ति मध्यमेन अस्ति विस्ततेन। न च सर्वत्र घटितम्। महल्लकम् हि विजितम्। बहु च लिखितम् लेखयिष्यामि च नित्यम्। अस्ति च एतत् पुनः उक्तं तस्य अर्थस्य माधुर्याय। किमिति? जनः तथा प्रतिपद्येत। अत्र एकदा असमाप्तं लिखितं स्यात् देशं वा संक्षयकारणं वा आलोच्य लिपिकारापराधेन वा। हिन्दी अर्थान्तर १ – यह धर्मलिपि देवों के प्रिय प्रियदर्शी राजा द्वारा लिखवायी गयी। २ – [ कहीं यह ] संक्षिप्त है, [ कहीं ] मध्यम है [ और कहीं ] विस्तृत है। क्योंकि सर्वत्र सब घटित ( उपयुक्त ) नहीं होते। ३ – [ मेरा ] विजित ( राज्य ) बड़ा ( महान ) है। [ मेरे द्वारा ] बहुत लिखा गया और [ मैं नित्य ( लगातार, बराबर ) लिखवाऊँगा। ४ – यहाँ ( इसमें ) [ कहीं-कहीं एक ही बात ] बार-बार ( पुनः पुनः ) उस अर्थ के मधुरता ( माधुर्य ) के लिए लिखी ( कही ) गयी है। क्यों? [ इसलिए कि ] जन ( लोग, मनुष्य ) वैसा व्यवहार करें। ५ – यह भी हो सकता है कि यहाँ जो कुछ ( एक ) [ आध ] बार असमाप्त ( अधूरा ) लिखा गया हो [ वहाँ ] देश के कारण वा कारण की पूरी ६ – आलोचना के वा लिपिकार के अपराध ( दोष ) से हो। प्रथम बृहद् शिलालेख द्वितीय बृहद् शिलालेख तृतीय बृहद् शिलालेख चतुर्थ बृहद् शिलालेख पाँचवाँ बृहद् शिलालेख छठा बृहद् शिलालेख सातवाँ बृहद् शिलालेख आठवाँ बृहद् शिलालेख नवाँ बृहद् शिलालेख दसवाँ बृहद् शिलालेख ग्यारहवाँ बृहद् शिलालेख बारहवाँ बृहद् शिलालेख तेरहवाँ बृहद् शिलालेख  

अशोक का चौदहवाँ बृहद् शिलालेख Read More »

अशोक का तेरहवाँ बृहद् शिलालेख

भूमिका तेरहवाँ बृहद् शिलालेख ( Thirteenth Major Rock Edict ) सम्राट अशोक के चतुर्दश बृहद् शिलालेखों में से त्रयोदश शिला प्रज्ञापन है। मौर्य सम्राट अशोक महान द्वारा भारतीय उप-महाद्वीप में ‘आठ स्थानों’ पर ‘चौदह बृहद् शिलालेख’ या चतुर्दश बृहद् शिला प्रज्ञापन ( Fourteen Major Rock Edicts ) संस्थापित करवाये गये थे। प्रस्तुत मूलपाठ ‘शाहबाजगढी संस्करण’ का मूलपाठ है। १४ बृहद् प्रज्ञापनों में से गिरनार संस्करण सबसे सुरक्षित अवस्था में पाया गया है। इसलिए चतुर्दश शिला प्रज्ञापनों में से बहुधा इसी संस्करण का उपयोग किया जाता है। तथापि अन्यान्य संस्करणों को मिलाकर पढ़ा जाता रहा है, जैसे कि यहाँ पर शाहबाजगढी संस्करण उद्धृत है। तेरहवाँ बृहद् शिलालेख : संक्षिप्त परिचय नाम – अशोक का तेरहवाँ बृहद् शिलालेख या त्रयोदश बृहद् शिलालेख ( Ashoka’s Thirteenth Major Rock Edict ) स्थान – शहबाजगढी, पेशावर; पाकिस्तान भाषा – प्राकृत लिपि – खरोष्ठी समय – मौर्यकाल विषय – धर्मिक भावना का जागरण; कलिंग युद्ध; सीमान्त राज्य; राजा के धार्मिक विचार, प्रशासनिक और सामाजिक दृष्टिकोण का विवरण। तेरहवाँ बृहद् शिलालेख : मूलपाठ १ – अढवषअभिंसितस देवन प्रियस प्रिअद्रशिस रञो कलिग विजित [ । ] दिअढमत्रे प्रणशतमहस्रे ये ततो अपवुढे शतसहस्रमत्रे तत्र हते बहुतवतके व मुटे [ । ] २ – ततो पचो अधुन लधेषु कलिगेषु तिव्रे ध्रमशिलनं ध्रमकमत ध्रमनुशस्ति च देवनं प्रियसर [ । ] सो अस्ति अनुसोचनं देवनं प्रियस विजिनिति कलिगनि [ । ] ३ – अविजतं हि विजिनमनो यो तत्र वध न मरणं व अपवहो व जनस तं बढं वेदनियमतं गुरुमतं च देवनं प्रियस [ । ] इदं पि चु ततो गुरुमततरं देवनं प्रियस [ । ] व तत्र हि ४ – वसति ब्रमण व श्रमण व अंञे व प्रषंड ग्रहथ व येसु विहित एष अग्रभुटि-सुश्रुत मतपितुषु सुश्रुष गुरुनं सुश्रुष मित्रसंस्तुतसहयञ्तिकेषु दसभटकनं संमप्रतिपति द्रिढभतित तेषं तत्र भोति अपग्रथो व वधो व अभिरतन व निक्रमणं [ । ] येषं व संविहितनं [ सि ] नहो अविप्रहिनो ए तेष मित्रसंस्तुतसहञतिक वसन ५ – प्रपुणति तत्र तं पि तेष वो अपघ्रथो भोति [ । ] प्रतिभंग च एतं सव्रं मनुशनं गुरुमतं च देवनं प्रियस [ । ] नस्ति च एकतरे पि प्रषंडस्पि न नम प्रसदो [ । ] सो यमत्रो जनो तद कलिगे हतो च मुटो च अपवुढ च ततो ६ – शतभगे व सहस्रभगं व अज गुरुमतं वो देवनं प्रियस [ । ] यो पि च अपकरेयति छमितवियमते वे देवनं प्रियस यं शको छमनये [ । ] य पि च अटवि देवनं प्रियस विजिते भोति त पि अनुनेति अपुनिझपेति [ । ] अमुतपे पि च प्रभवे ७ – देवनं प्रियस वुचति तेष किति अवत्रपेयु न च हंञेयसु [ । ] इछति हि देवनं प्रियो सव्रभुतन अछति संयमं समचरियं रभसिये [ । ] एषे च मुखमुते विजये देवनं प्रियस यो ध्रमविजयो [ । ] सो चन पुन लधो देवनं प्रियस इह च अन्तेषु ८ – अषपु पि योजन शतेषु यत्र अन्तियोको नम योनरज परं च तेन अन्तियोकेत चतुरे ४ रजनि तुरमये नम अन्तिकिनि नम मक नम अलिकसुदरो नम निज चोड पण्ड अब तम्बपंनिय [ । ] एवमेव हिद रज विषवस्पि योन-कंबोयेषु नमभ नभितिन ९ – भोज-पितिनिकेषु अन्ध्रपलिदेषु सवत्र देवनं प्रियस ध्रुमनुशस्ति अनुवटन्ति [ । ] यत्र पि देवनं प्रियस दुत न व्रचन्ति ते पि श्रुतु देवनं प्रियस ध्रमवुटं विधेनं ध्रुमनुशस्ति ध्रमं अनुविधियन्ति अनुविधियशन्ति च [ । ] यो च लधे एतकेन भोति सवत्र विजयो सवत्र पुन १० – विजयो प्रतिरसो सो [ । ] लघ भोति प्रति ध्रमविजयस्पि [ । ] लहुक तु खो स प्रित [ । ] परत्रिकेव महफल मेञति देवन प्रियो [ । ] एतये च अठये अयो ध्रमदिपि दि पस्त [ । ] किति पुत्र पपोत मे असु नवं विजयं म विजेतविअ मञिषु [ । ] स्पकस्पि यो विजये छन्ति च लहुदण्डतं च रोचेतु [ । ] तं एवं विज [ यं ] मञ [ तु ] ११ – यो ध्रुमविजयो [ । ] सो हिदलोकिको परलोकिको [ । ] सव्र च निरति भोतु य स्रमरति [ । ] स हि हिदलोकिक परलोकिक [ । ] तेरहवाँ बृहद् शिलालेख : संस्कृत छाया अष्टवर्षाभिषिक्तस्य देवानां प्रियस्य प्रियदर्शिना राज्ञेः कलिंगा विजिताः। अधयर्धमानं प्राणशतसहस्रं शतसहस्रमात्रास्तमहता बहुतावत्का व मताः। ततः पश्चात् अधुना लब्द्धेषु कलिंगेषु तीव्रं धर्मशीलनं, धर्मकामता, धर्मानुशस्तिः च देवानां प्रियस्य। तत् अस्ति अनुशोचनं देवानां प्रियस्य विजित्य कलिंगान। अविजिते हि विजीयमाने यतत्र वधो वा मरण वा अपवहो वा जनस्य। तद्वाढं वेदनीयमतो गुरुमतं च देवानां प्रियस्य। इदमसि च तु ततो गुरुमततरं देवानां प्रियस्य। ये तत्र वसन्ति ब्राह्मणा वा श्रमणा वा अन्ये वा पाषण्डा गृहस्थासवा येषु विहितैसा अग्रबुद्धशुश्रुषा माता-पितशुश्रूया गुरुणांशुश्रूषा मित्रसंस्तुत सहायज्ञतिषु दासभतकेषु सम्यकप्रतिपत्तिर्दढ़भक्तिता। तेषां तत्र भवति उपघातो वा वधो वा अभिरतानां वा निष्क्रमणम् येषां वापि संविहितानां स्नेहः अविप्रहीन एतेषां मित्रसंस्तुत सहाय ज्ञातीया व्यसनं प्राप्नुवन्ति तत्सोपि तेषामेव उपघातो भवति। प्रतिभागं चैतत सर्वे मनुष्याणां गुरुमतं च देवानां प्रियस्य। नास्ति च एकतरे अपि पार्षदे न नाम प्रसादः। तत यन्मात्रः जनः तदा कलिंगे हृतः च मतः च अपवाढेः च ततः शतभागो वा सहस्र भागो वा अद्य गुरुमत एव देवानां प्रियस्य। योऽपि च अपकरोति क्षन्तव्य एव मतो देवानांप्रियस्य यः शक्यः क्षमषाय। योपिचाटविकः देवानां प्रियस्य विजितो भवति तपप्यनुनयत्यनुनिध्यायति। अनुतायेऽपि च प्रभावो देवानां प्रियस्य उच्यते तस्य। किमित्यपत्रपेरन्न च हन्येस्। इच्छति हि देवानां प्रियः सर्वभूतानमक्षति संयम समचर्या मोदवत्तिम्। एतञ्चमुख्यारत विजये देवानां प्रियस्य यो धर्मविजयः। सच पुनः लब्धो देवानां प्रियस्येह च सर्वेषु चान्तेष्टष्टस्वपि योजन शतेषु यत्र अन्तियोको नाम यवन राजः परं च तस्माद् अन्तियोका चत्वारो राजानस्तुरमयो नाम अन्तिकोनो नाम मगो नाम अलिकसुन्दरो नाम नीचाः चोडाः पाण्ड्याः एवं ताम्रपर्णीयाः। एवमेव इह राज्य विषयेषु यवन कम्बोजेषु नाभके नामप्रान्तेषु भोज पितिनिक्येषु आन्ध्रपुलिन्देषु सर्वत्र देवानां प्रियस्य धर्मानुशिष्टिमनुवर्तते। यत्राति द्वता देवानां प्रियस्य न यान्ति तत्रापि श्रुत्वा देवानां प्रियस्य धर्मवत्तं निधानं धर्मानुशिष्टिं धर्ममनुविधत्यनुविधास्यन्ति च। यत्रलब्धं एतावता भवति सर्वत्र विजयः प्रीतिरसः सः। गाढ़ा सा भवति प्रीतिः। पारमिकमेव महाफलं मन्यते देवानां प्रियः एतस्मे चार्व्यापयं धर्मलिपिः लिखिता। किमिति? पुत्राः प्रपौत्रा मे शृणुयुः नवं विजयं मा विजेतव्यं मन्येरन्। शराकर्षिणो विजये शान्ति च लघुदण्डतां च रोचयन्ताम्। तमेव च विजयं मन्यतां यो धर्मविजयः। स एहलौकिक-पारलौकिकः। सवचि निरतर्भवतु या उद्यमरतिः। सा हि ऐहलौकिकपारलौकिकी। हिन्दी अनुवाद १ – आठ वर्षों से अभिषिक्त देवों के प्रियदर्शी राजा से कलिंग विजित हुआ। डेढ़ लाख प्राणी यहाँ से बाहर ले जाये गये ( बन्दी बना लिये गये ), सौ हजार ( एक लाख ) वहाँ आहत ( घायल या हताहत ) हुए; [ तथा ] उससे [ भी ] अधिक बहुत अधिक संख्या में मरे। २ – तत्पश्चात् अब कलिंग के उपलब्ध होने

अशोक का तेरहवाँ बृहद् शिलालेख Read More »

अशोक का बारहवाँ बृहद् शिलालेख

भूमिका बारहवाँ बृहद् शिलालेख ( Twelfth Major Rock Edict ) सम्राट अशोक के चतुर्दश बृहद् शिलालेखों में से द्वादश शिला प्रज्ञापन है। मौर्य सम्राट अशोक द्वारा भारतीय उप-महाद्वीप में ‘आठ स्थानों’ पर ‘चौदह बृहद् शिलालेख’ या चतुर्दश बृहद् शिला प्रज्ञापन ( Fourteen Major Rock Edicts ) संस्थापित करवाये गये थे। प्रस्तुत मूलपाठ ‘गिरिनार संस्करण’ का मूलपाठ है। १४ बृहद् प्रज्ञापनों में से गिरनार संस्करण सबसे सुरक्षित अवस्था में पाया गया है। इसलिए चतुर्दश शिला प्रज्ञापनों में से बहुधा इसी संस्करण का उपयोग किया जाता है। तथापि अन्यान्य संस्करणों को मिलाकर पढ़ा जाता रहा है। बारहवाँ बृहद् शिलालेख : संक्षिप्त परिचय नाम – अशोक का बारहवाँ बृहद् शिलालेख या द्वादश बृहद् शिलालेख ( Ashoka’s Twelfth Major Rock Edict ) स्थान – गिरिनार संस्करण, गुजरात भारत। शहबाजगढी, पेशावर; पाकिस्तान। भाषा – प्राकृत लिपि – ब्राह्मी ( गिरिनार संस्करण )। खरोष्ठी ( शहबाजगढी संस्करण )। समय – मौर्यकाल विषय – धर्मिक सहिष्णुता की नीति, वाक् संयम, कुछ नये अधिकारियों की नियुक्ति। बारहवाँ बृहद् शिलालेख : मूलपाठ ( गिरिनार संस्करण ) १ – देवानं पिये पियदसि राजा सव पासंडानि च पवजितानि च घरस्तानि च पूजयति दानेन च विवधाय च पूजाय पुजयति ने [ । ] २ – न तु तथा दानं व पूजा व देवानं पियो मंञते यथा किति सारवढी अस सव पासंजानं [ । ] सारवढी तु बहुविधा [ । ] ३ – तसतस तु इदं मूल य वचिगुती किंति आत्पपांसंडपूजा व परपासंडगरहा व नो भवे अपकरणम्हि लुहुका व अस ४ – तम्हि प्रकरणे [ । ] पूजेतया तु एव परपासंडा तेन तेन प्रकरण [ । ] एवं करुं आत्पपासण्डं च वढयति परपासंडस च, उपकरोति [ । ] ५ – तदंञथा करोतो आपत्पासंडं च छणति परपासाण्डस, च पि अपकरोति [ । ] यो हि कोचटि आत्पपासण्डं पूजयति परसासाण्डं व गरहति ६ – सवं आत्पपासण्डभतिया किंति आत्पपासण्डं दिपयेम इति सो च पुन तथ करातो आत्पपासण्डं बाढ़तरं उपहनाति [ । ] त समवायों एव साधु ७ – किंति अञमञंस धंमं स्रुणारु च सुसंसेर च [ । ] एवं हि देवानं पियस इछा किंति सब पासण्डा बहुस्रुता च असु कलाणागमा च असु [ । ] ८ – ये च तत्र प्रसंना तेहि वतय्वं [ । ] देवानं पियो नो तथा दानं व पूजां व मंञते यथा किंति सारवढी अस सर्वपासडानं [ । ] बहुका च एताय ९ – अथा व्यपता धंममहामाता च इथीझख-महामाता च वचभूमीका च अञे च निकाया [ । ] अयं च एतस फल य आत्पपासण्डवढ़ी च होति धंमस च दीपाना [ । ] बारहवाँ बृहद् शिलालेख : हिन्दी में अनुवाद ( गिरिनार संस्करण ) १ – देवों का प्रिय प्रियदर्शी राजा सब पाषण्डों ( पंथवालों ) को, [ चाहे वे ] प्रव्रजित [ हों, चाहे ] गृहस्थ, दान एवं विविध पूजा द्वारा पूजता है। २ – परन्तु दान वा पूजा को देवों का प्रिय वैसा नहीं मानता जैसा यह कि सब पाषंडो ( पन्थानुवायी ) की सारवृद्धि हो। सारवृद्धि तो बहु प्रकार के हैं। ३ – परन्तु उसका मूल वचोगुप्ति ( वाक् संयम ) है। यह किस प्रकार? [ इस प्रकार कि ] अपने पाषण्ड ( पन्थ ) की पूजा या दूसरे पाषण्डों ( पन्थों ) की गर्हा ( निन्दा ) न हो एवं बिना प्रसंग के [ उसकी ] लघुता ( हलकाई ) न हो। ४ – उस-उस अवसर पर ( विशेष-विशेष अवसरों पर ) पर-पाषण्ड ( दूसरा पन्थ ) भी उस-उस ढंग से ( भिन्न-भिन्न ढंगों से ) पूजनीय है। ऐसा करता हुआ [ मनुष्य ] अपने पाषण्ड ( पन्थ ) को बढ़ाता है एवं दूसरे पाषण्ड ( पन्थ ) का उपकार करता है। ५ – तद्विपीत करता हुआ [ मनुष्य ] अपने पाषण्ड ( पन्थ ) को क्षीण करता है। और दूसरे पाषण्ड ( पन्थ ) का अपकार करता है। क्योंकि जो कोई अपने पाषण्ड ( पन्थ ) को पूजता है वा दूसरे पाषण्ड ( पन्थ ) की गर्हा ( निन्दा ) करता है, ६ – वह अपने पाषण्ड ( पन्थ ) के प्रति भक्ति से अथवा अपने पाषण्ड ( पन्थ ) को दीप्त ( प्रकाशित ) करने के लिए ही। और वह फिर वैसा करता हुआ अपने पाषण्ड ( पन्थ ) को अधिक हानि पहुँचाता है। इसलिए समवाय ( मेलजोल ) ही अच्छा है। ७ – यह कैसे? ऐसे कि [ लोग ] एक-दूसरे के धर्म को सुनें और शुश्रूषा ( सेवा ) करें। क्योंकि ऐसी ही देवों के प्रिय की इच्छा है। क्या? कि सब पाषण्ड ( पंथवाले ) बहुश्रुत एवं कल्याणागम ( कल्याणकारक ज्ञानवाले ) हों। ८ – और जो वहाँ-वहाँ किसी पंथ में स्थिर हों, वे कहे जायँ ‘देवों का प्रिय दान वा पूजा को वैसा नहीं मानता, जैसा फिर सब पाषण्डों ( पंथों ) की सारवृद्धि को।’ ९ – इस अर्थ के लिए बहुत धर्ममहामात्र, स्त्री-अध्यक्ष-महामात्र, व्रजभूमिक एवं अन्य निकाय ( स्वायत्तशासन-प्राप्त स्थानीय संस्थाएँ ) नियुक्त हैं। इसका फल यह है कि पाषण्ड ( पंथ ) की वृद्धि होती है एवं धर्म की दीप्ति [ होती है ]। मूलपाठ ( शाहबाजगढ़ी संस्करण ) १ – देवानंप्रियो प्रियद्रशि रय सव्र-प्रषंडनि प्रवजितनि ग्रहथनि च पुजेति दनेन विविधये च पुजये ( । ) नो चु तथ दन व पुज व २ – देवनंप्रियो मञति यथ किति सळ-वढि सिय सव्र-प्रषंडनं ( । ) सळ-वढि तु बहुविध ( । ) तस तु इयो मुळ यं वचोगुति ( । ) ३ – किति अत-प्रषंड-पुंज व पर-पषंड-गरहन व नो सिय अपकरणासि लहुक व सिय तसि तसि प्रकरणे ( । ) पुजेतविय व चु पर-प्रषं- ४ – इ तेन तेन अमरेन ( । ) एवं करतं अत-प्रषंडं वढेति पर-प्रषडंस पि च उपकरोति ( । ) तद अञथ करमिनो अत-प्रषंड ५ – क्षणति पर-प्रषडस च अपकरोति ( । ) यो हि कचि अत-प्रषडं पुजेति पर-प्र-षडं गरहति सव्रे अत-प्रषड-भतिय व किति ६ – अत-प्रषंडं दिपियमि ति सो च पुन तथ करंतं सो च पुन तथ करतं बढतरं उपहंति अत-प्रषडं ( । ) सो सयमो वो सधु ( । ) किति अञमञस ध्रमो ७ – श्रुणेयु च सुश्रुषेयु च ति ( । ) एवं हि देवनंप्रियस इछ किति सव्र-प्रषंड बहु-श्रुत च कलणगम च सियसु ( । ) ये च तत्र तत्र ८ – प्रसन तेषं वतवो देवनंप्रियो न तथ दनं व मञति यथ कितिसल-वढि सियति सव्र-प्रषडनं ( । ) बहुक च एतये अठये ९ –

अशोक का बारहवाँ बृहद् शिलालेख Read More »

अशोक का ग्यारहवाँ बृहद् शिलालेख

भूमिका ग्यारहवाँ बृहद् शिलालेख ( Eleventh Major Rock Edict ) सम्राट अशोक के चतुर्दश बृहद् शिलालेखों में से एकादश शिला प्रज्ञापन है। महान सम्राट अशोक द्वारा भारतीय उप-महाद्वीप में ‘आठ स्थानों’ पर ‘चौदह बृहद् शिलालेख’ या चतुर्दश बृहद् शिला प्रज्ञापन ( Fourteen Major Rock Edicts ) अंकित करवाये गये थे। यह ‘गिरिनार संस्करण’ का मूलपाठ है। १४ बृहद् प्रज्ञापनों में से गिरनार संस्करण अपेक्षाकृत सुरक्षित अवस्था में पाया गया है। इसलिए चतुर्दश शिला प्रज्ञापनों में से सामान्यतः इस संस्करण का उपयोग किया जाता रहा है। फिरभी अन्यान्य संस्करणों को मिलाकर पढ़ा जाता रहा है। ग्यारहवाँ बृहद् शिलालेख : संक्षिप्त परिचय नाम – अशोक का ग्यारहवाँ बृहद् शिलालेख या एकादश बृहद् शिलालेख ( Ashoka’s Eleventh Major Rock Edict ) स्थान – गिरिनार, गुजरात भाषा – प्राकृत लिपि – ब्राह्मी समय – मौर्यकाल विषय – धर्म की व्याख्या। ११वें बृहद् शिलालेख में ९वें बृहद् शिलालेख की बातों की पुनरावृत्ति हुई है। अन्तर यह हो कि – वहाँ इसको ‘धर्म-मंगल’ कहा गया है तो यहाँ ‘धर्म-दान’। ग्यारहवाँ बृहद् शिलालेख : मूलपाठ १ – देविनंप्रियो पियदसि राजा एवं आह ( । ) नास्ति एतारिसं दानं यारिसि धंमदानं धंमसंस्तवो वा संविभागो वा धंमसंबंधो व ( । ) २ – तत इदं भवति दास भतकम्हि सम्यप्रतिपती मातरि पितरा साधुं सुस्रुसा मितसस्तुतजातिकानं बाम्हणस्रमणानं साधु दानं ३ – पाषानं अनारसो साधु ( । ) एत वतव्यं पिता व पुत्रेन व भाता व मितस्तुतञातिकेन न आव परीवेसियेहि इद साधु इद कतव्यं ( । ) ४ – सो तथा कुरु इलोकचस आरधो होति परत च अनंतं पुइञ भवति तेनं धंमदानेन ( ॥ ) संस्कृत अनुवाद देवानां प्रिय प्रियदर्शी राजा एवम् आह्। नास्ति एतादशं दानं यादशं धर्मदानं धर्मसंस्तवः वा धर्मसंविभागः वा धर्मसम्बन्धः वा। तत् इदं भवति दासभतकेषु सम्प्रतिपत्तिः मातरि पितरि साधु शुश्रूषा मित्र-संस्तुत-ज्ञातिकेभ्यः ब्राह्मण-श्रमणेभ्यः साधु दानं, प्रणानां अनालम्भः साधु। एतत् वक्तव्यं पित्रा वा पुत्रेण वा भ्राता वा मित्र-संतुत ज्ञातिकैः वा यावत् प्रतिवेश्यैः इदं कर्तव्यम्। स तथा कुर्वन इहलोकः आलब्द्धः भवति परत्र च अनन्तं पुण्यं भवति तेन धर्मदानेन। हिन्दी अनुवाद १ – देवताओं के प्रिय प्रियदर्शी राजा ने ऐसा कहा। ऐसा कोई दान नहीं है जैसा धर्मदान, जैसा धर्म मित्रता, जैसी धर्म की उदारता, जैसा धर्म का सम्बन्ध। २ – दास एवं भृत्यों के साथ शिष्टाचार, माता-पिता की सेवा, मित्र, परिचित, जाति और ब्राह्मण-श्रमणों को दान देना साधु है। ३ – जीवों की अहिंसा ( अबध ) साधु है। पिता, पुत्र, भाई, मित्र, परिचित, जाति और पड़ोसी से यह कहना चाहिए कि — यही साधु है, यही कर्त्तव्य है। ४ – जो ऐसा आचरण करता है उसे इहलोक को सिद्ध करता है और परलोक में भी उसे धर्मदान से अनन्त पुण्य होता है। हिन्दी में भावानुवाद देवताओं का प्रिय राजा प्रियदर्शी ऐसा कहता है — ऐसा कोई दान नहीं जैसा धर्म-दान, ऐसी कोई मित्रता नहीं जैसी धर्म से मित्रता, ऐसा कोई सम्बन्ध नहीं जैसा धर्म से सम्बंध। धर्म यह है कि — दासों एवं सेवकों के साथ अच्छा व्यवहार किया जाये, माता-पिता की सेवा की जाये, मित्रों, परिचितों, सम्बन्धियों, ब्राह्मणों एवं श्रमणों को दान दिया जाये, जीव-हिंसा न की जाये। पिता, पुत्र, भाई, स्वामी, मित्र, परिचित, सम्बन्धी तथा पड़ोसियों को भी यह कहना चाहिए कि ये पुण्य कार्य है, इसे करना चाहिए। ऐसा करने से मानव को इहलोक में सुख प्राप्त होता है और परलोक में भी बहुत पुण्य प्राप्त होता है। प्रथम बृहद् शिलालेख द्वितीय बृहद् शिलालेख तृतीय बृहद् शिलालेख चतुर्थ बृहद् शिलालेख पाँचवाँ बृहद् शिलालेख छठा बृहद् शिलालेख सातवाँ बृहद् शिलालेख आठवाँ बृहद् शिलालेख नवाँ बृहद् शिलालेख दसवाँ बृहद् शिलालेख

अशोक का ग्यारहवाँ बृहद् शिलालेख Read More »

अशोक का दसवाँ बृहद् शिलालेख

भूमिका दसवाँ बृहद् शिलालेख ( Tenth Major Rock Edict ) सम्राट अशोक के चतुर्दश बृहद् शिलालेखों में से दशम् शिला प्रज्ञापन है। अशोक महान द्वारा भारतीय उप-महाद्वीप में ‘आठ स्थानों’ पर ‘चौदह बृहद् शिलालेख’ या चतुर्दश बृहद् शिला प्रज्ञापन ( Fourteen Major Rock Edicts ) स्थापित करवाये गये थे। यहाँ ‘गिरिनार संस्करण’ का मूलपाठ उद्धृत किया गया है। गिरनार संस्करण सुरक्षित अवस्था में पाया जाता है। इसलिए चतुर्दश शिला प्रज्ञापनों में सामान्यतः इस संस्करण का उपयोग किया जाता रहा है। हालाँकि अन्यान्य संस्करणों को मिलाकर पढ़ा जाता रहा है। दसवाँ बृहद् शिलालेख : संक्षिप्त परिचय नाम – अशोक का दसवाँ बृहद् शिलालेख या दशम् बृहद् शिलालेख ( Ashoka’s Tenth Major Rock Edict ) स्थान – गिरिनार, गुजरात भाषा – प्राकृत लिपि – ब्राह्मी समय – मौर्यकाल विषय – सम्राट अशोक द्वारा धर्माचरण और धार्मिक विधियों के लिए सबके प्रेरित करने का उल्लेख दसवाँ बृहद् शिलालेख : मूलपाठ १ – देवानां प्रियो प्रियदसि राजा यसो व कीति व न महाथावहा मंञते अञत तदात्पनो दिघाय च मे जनो २ – धमंसुस्रु सा सुस्रु सतां धंमवुतं च अनुविधियतां [ । ] एतकाय देवानं पियो पियदसि राजा यसो व किति व इछति [ । ] ३ – यं तु किंचि परिकामते देवानं प्रियदसि राजा त सवं पारत्रिकाय किंति सकले अपपरिस्रवे अस [ । ] एस तु परिसंवाद य अपुंञं [ । ] ४ – दुकरं तु खो एतं छुदकेन व जनेन उसटेन व अञत्र अगेन पराक्रमेन सवं परिचजित्पा [ । ] एत तु खो उसटेन दुकरं [ । ] संस्कृत रूपान्तरण देवानां प्रियः प्रियदर्शी राजा यशः वा कीर्ति वा न महार्थवतां मन्यते-अन्यत्र तदात्मनः दीर्घाय च मे जनः धर्मशुश्रूषा धर्मोक्त च अनुविधीयताम्। एतस्मै देवानां प्रियः प्रियदर्शी राजा यशः वा कीर्ति वा इच्छति यत् च किञ्चित् प्रक्रमते देवानां प्रियदर्शी राजा तत् सर्व पारत्रिकाय किमित? सकलः अल्पपरिस्रव स्यात्। एषः तु परिस्रवः यत् अपुण्यम्। दुष्करम् तु खलु एतत् क्षुद्रकेण वा जनेन उच्छितेन वा अन्यत्र अग्रयात् पराक्रमात् सर्व परित्यज्य। एतत् तु खलु उच्छितेन दुष्करम्। हिन्दी अनुवाद १ – देवों का प्रिय प्रियदर्शी राजा यश वा कीर्ति को अन्यत्र ( परलोक में ) महार्थावह ( बहुत लाभ उपजाने वाला ) नहीं मानता। [ वह ] जो भी यश वा कीर्ति चाहता है। [ वह इसलिए कि ] वर्तमान में और भविष्य में ( दीर्घ [ काल ] के लिए ) मेरे जन ( मेरी प्रजा ) २ – मेरे धर्म की शुश्रूषा करें एवं मेरे धर्मव्रत का अनुविधान ( आचरण ) करें। इसलिए देवों का प्रिय प्रियदर्शी राजा यश वा कीर्ति की अभिलाषा करता है। ३ – जो कुछ भी देवों का प्रिय प्रियदर्शी राजा पराक्रम करता है, वह सब परलोक के लिए हो। क्यों? इसलिए कि सभी निष्पाप हों। ४ – पुण्य न करना ( अपुण्य ) ही दोष ( विघ्न ) है। यह ( अपुण्य से रहित होना ) बिना अगले उत्कृष्ट पराक्रम के [ और बिना ] सब [ अन्य उद्देश्यों ] का परित्याग किये क्षुद्र अथवा बड़े वर्ग ( जन ) से अवश्य कठिन ( दुष्कर ) है। किन्तु यह वास्तव में बड़े के लिए अधिक कठिन है। हिन्दी में भावानुवाद देवताओं का प्रिय प्रियदर्शी राजा यश अथवा कीर्ति को श्रेष्ठ नहीं मानता। इसको वह जो कुछ बड़ी चीज समझता है वह केवल इसलिए कि वर्तमान एवं भविष्य में उसकी प्रजा धर्म को सुनने तथा उसके उपदेशों का पालन करने की इच्छा करे। देवताओं का प्रिय राजा मात्र इस कार्य में यश और कीर्ति चाहता है। देवताओं का प्रिय राजा जो कुछ उद्यम ( उद्योग ) करता है, वह सब परलोक के लिए है। जिससे प्रजा को कम से कम पाप ( परिस्रव ) प्राप्त हो। परन्तु जहाँ अपुण्य है वहीं पाप है। परन्तु अत्यधिक उद्योग और त्याग के बिना यह छोटे एवं बड़े जन ( अधिकारियों ) के लिए दुष्कर है। परन्तु बड़े जनों ( अधिकारियों ) के लिए यह अत्यंत दुरूह है। प्रथम बृहद् शिलालेख द्वितीय बृहद् शिलालेख तृतीय बृहद् शिलालेख चतुर्थ बृहद् शिलालेख पाँचवाँ बृहद् शिलालेख छठा बृहद् शिलालेख सातवाँ बृहद् शिलालेख आठवाँ बृहद् शिलालेख नवाँ बृहद् शिलालेख

अशोक का दसवाँ बृहद् शिलालेख Read More »

अशोक का नवाँ बृहद् शिलालेख

भूमिका नवाँ बृहद् शिलालेख ( Ninth Major Rock Edict ) सम्राट अशोक के चतुर्दश बृहद् शिलालेखों में से नवम् शिला प्रज्ञापन है।  प्रियदर्शी राजा अशोक द्वारा भारतीय उप-महाद्वीप में ‘आठ स्थानों’ पर ‘चौदह बृहद् शिलालेख’ या चतुर्दश बृहद् शिला प्रज्ञापन ( Fourteen Major Rock Edicts ) स्थापित करवाये गये। यहाँ पर ‘गिरिनार संस्करण’ का मूलपाठ उद्धृत किया गया है। गिरनार संस्करण सबसे सुरक्षित अवस्था में पाया गया है। इसलिए चतुर्दश शिला प्रज्ञापनों में प्रायः इस संस्करण का उपयोग किया जाता रहा है। हालाँकि अन्य संस्करणों को मिलाकर पढ़ा जाता रहा है। नवाँ बृहद् शिलालेख : संक्षिप्त परिचय नाम – अशोक का नवाँ बृहद् शिलालेख या नवम् बृहद् शिलालेख ( Ashoka’s Ninth Major Rock Edict ) स्थान – गिरिनार, गुजरात भाषा – प्राकृत लिपि – ब्राह्मी समय – मौर्यकाल विषय – धर्ममंगल के महत्त्व का विवरण नवाँ बृहद् शिलालेख : मूलपाठ १ – देवानंपियो पियो प्रियदसि राजा एव आह [ । ] अस्ति जनो उचावचं मंगलं करोते आवाधेसु वा २ – आवाहवीवाहेसु वा पुत्रवाभेसु वा प्रवासंगिहवा एतम्हि च जनों उचावचं मंगलं करौते [ । ] ३ – एत तु महिडायो बहुकं च बहुविधं च छुदं च निरथं च मंगलं करोति [ । ] त कतव्यमेवतु मंगल [ । ] अपफलं तु खो ४ – एतरिंस मंगलं [ । ] अयं तु महाफले मंगले य धंममंगले [ । ] ततेत दासमतकम्हि सम्यप्रतिपती गुरूनं अपचिति साधु ५ – पाणेसु सयमो साधु बम्हणसमणानं साधु दानं एतंच अञ च एतारिसं धममंगल नाम [ । ] तवतत्यं पिता व ६ – पुतेन व मात्रा वा स्वाभिकेन वा इदं साधु इदं कतव्य मंगलं आवातस अथस निष्टानाय [ । ] ७ – साधु दन इति [ । ] न तु एतरिसं अस्तादानं व अनगहो व यारिसं धंमदान व धमनुगहोव [ । ] त तु खो मित्रनव सुहृदयेन वा ८ – अतिकेन व सहायन व ओवादितत्यं तम्हि पकरणें इदं कचं इदं साधु इति इमिना सक ९ – स्वगं अराधेतु इति [ । ] कि च इमिना कतव्यतरं यथा स्वगारधी [ । ] संस्कृत-अनुवाद देवानां प्रियः प्रियदर्शी राजा एवं आह। अस्ति जनः उच्चवचं मङ्गलं करोति। आवाधे वा आवाधे विवाहे वा पुत्रलाभे वा प्रवासे वा एतस्मिन् च अन्यस्मिन् च जनं उच्चावचं मङ्गलं करोति। अत्र तु महिलाः बहुझं च बहुविधं च क्षुद्रकं च निरर्थकं च मङ्गलम् कुर्वन्ति। तत् कर्तव्यं तु मङ्गलम्। अल्पफलं तु खलु एतादशं मङ्गलम्। इदं तु महाफलं मङ्गलम् यत्र धर्ममङ्गलम्। तत् इदं दास भतकेषु सम्प्रतिपत्तिः गुरुणां अपचितिः साधु प्राणेसु संयमः साधु ब्राह्मणश्रमणेभ्यः साधु दानम्। एतत् च अन्यत च एतादशम् धर्ममङ्गलम् नाम। तत् वक्तव्यम् पित्रा वा पुत्रेण वा भ्राता वा स्वामिकेन वा इदं साधु वा इदं कर्तव्यम् मङ्गलम् यावत् तस्य अर्थस्य निष्ठानाय। अस्ति च अपि उक्तं साधुदानम् इति। न तु एतादशं अस्ति दानं वा अनुग्रहो वा यादशं घर्मदानं वा धर्मानुग्रहो वा। तत् तु खलु मित्रेण व सुहृदयेन वा स्वर्गम् आराधयितुम् इति। किञ्चि अनेन कर्तव्यतरम् यथा स्वर्गालब्धिः। हिन्दी अनुवाद १ – देवताओं का प्रिय प्रियदर्शी राजा ने ऐसा कहा। लोग बाधाओं २ – आवह-विवाह, पुत्रोत्पन्न होने और प्रवास के समय छोटे-बड़े मंगल कार्य करते हैं। इसी प्रकार के अन्य अवसरों पर भी लोग छोटे-बड़े मंगल काम करते हैं। ३ – ऐसे अवसरों पर महिलाएँ बहुत प्रकार के छोटे और निष्प्रयोजन मंगल काम करती हैं। मंगल काम करना तो कर्त्तव्य है। परन्तु ये ४ – मंगल कर्म अल्प फलदाता हैं। धर्ममंगल ही महाफल दाता है। वे हैं — दास और भृत्यों के प्रति शिष्टाचार, श्रेष्ठ जनों का आदर साधु है। ५ – जीवों के प्रति संयम साधु है। ब्राह्मण-श्रमणों को दान देना साधु है। ये और इस तरह के दूसरे धर्म मंगल हैं। इसलिए ६ – पिता, पुत्र, भाई और स्वामी द्वारा कहना चाहिए कि यह साधु है। इस उद्देश्य की पूर्ति के लिए यह मंगल कर्त्तव्य है। ऐसा कहा गया है — ७ – दान देना साधु है। ऐसा कोई दान एवं अनुग्रह नहीं है जैसा धर्मदान तथा धर्मानुग्रह। इसलिए मित्र, सुहृद् ८ – जाति, सहायक सभी को उपदेश करना चाहिए कि इन अवसरों पर यह कर्त्तव्य है, यह साधु है। इससे ९ – स्वर्ग की प्राप्ति सम्भव है। स्वर्ग की प्राप्ति से बढ़कर अन्य क्या अधिक करने योग्य है। हिन्दी में धाराप्रवाह रूपान्तरण देवताओं का प्रि प्रियदर्शी राजा इस तरह कहता है — रोगों, विवाहों एवं पुत्रों के जन्म और यात्रा पर मनुष्य अनेक मंगल आचरण करते हैं। इन व ऐसे अवसरों पर लोग अनेक मंगल कृत्य करते हैं। महिलाएँ अनेक प्रकार के क्षुद्र, व निरर्थक काम करती हैं। मंगलाचरण अवश्य करना चाहिए। परन्तु ऐसे मंगल कृत्यों का कोई फल नहीं होता। किन्तु धर्म मंगल का फल बहुत होता है। ये ( मंगल कार्य ) हैं — दासों एवं सेवकों से शिष्टाचरण और गुरुजनों का आदर श्रेष्ठ है; जीवों के साथ आत्मसंयम का व्यवहार अच्छा ( साधु ) है। ये और ऐसे दूसरे कृत्य धम्ममंगल ( धर्ममंगल ) हैं। इसलिए पिता, पुत्र, भाई, स्वामी से कहना चाहिए — यह श्रेष्ठ कर्म है। धर्मदान सदृश कोई दान नहीं है। अस्तु मित्र, सहानुभूति रखने वाले सम्बन्धी अथवा साथी को विविध बातों में परस्पर उपदेश करना चाहिए — यह धर्म है; श्रेष्ठ है और इससे स्वर्ग की प्राप्ति हो सकती है। और इसके द्वारा स्वर्ग-प्राप्ति की अपेक्षा अन्य क्या अधिक मिल सकता है। प्रथम बृहद् शिलालेख द्वितीय बृहद् शिलालेख तृतीय बृहद् शिलालेख चतुर्थ बृहद् शिलालेख पाँचवाँ बृहद् शिलालेख छठा बृहद् शिलालेख सातवाँ बृहद् शिलालेख आठवाँ बृहद् शिलालेख

अशोक का नवाँ बृहद् शिलालेख Read More »

अशोक का आठवाँ बृहद् शिलालेख

भूमिका आठवाँ बृहद् शिलालेख ( Eighth Major Rock Edict ) सम्राट अशोक के चतुर्दश बृहद् शिलालेखों में से अष्टम् शिला प्रज्ञापन है।  प्रियदर्शी राजा अशोक द्वारा भारतीय उप-महाद्वीप में ‘आठ स्थानों’ पर ‘१४ बृहद् शिलालेख’ या चतुर्दश बृहद् शिला प्रज्ञापन ( Fourteen Major Rock Edicts ) लिखवाये गये। यहाँ पर ‘गिरिनार संस्करण’ का मूलपाठ उद्धृत किया गया है। गिरनार संस्करण सबसे सुरक्षित अवस्था में है। इसीलिए १४ शिला प्रज्ञापनों में बहुधा इसी संस्करण का उपयोग किया जाता रहा है। तथापि अन्य संस्करणों को मिलाकर पढ़ा जाता रहा है। आठवाँ बृहद् शिलालेख : संक्षिप्त परिचय नाम – अशोक का आठवाँ बृहद् शिलालेख या अष्टम् बृहद् शिलालेख ( Ashoka’s Eighth Major Rock Edict ) स्थान – गिरनार, सौराष्ट्र भाषा – प्राकृत लिपि – ब्राह्मी समय – मौर्यकाल विषय – विहार यात्रा के स्थान पर धर्मयात्रा का उल्लेख आठवाँ बृहद् शिलालेख : मूलपाठ १ – अतिकातं अंतरं राजानो विहार-यातां ञयासु [ । ] एत मगव्या अञानि च तारिसानि २ – अभीरमाकिनि अहुंसु [ । ] सो देवानंपियो पियदसि राजा दसवसभिसितो संतो अयाय संबोधि [ । ] ३ – तेनेसा धंम-याता [ । ] एतयं होति बाम्हण-समणानं दसणे च दाने च थैरानं दसणे च ४ – हिरंण-पटिविधानो च जानपदस च जनस दस्पनं धंमानुसस्टी च धंमपरिपुछा च ५ – तदोपया [ । ] एसा भूय-रति भवति देवानंपियसप्रियदसिनो राञो भागे अंञे [ ॥ ] संस्कृत रूपान्तरण अतिक्रान्तम् अनतरं राजानः विहारयात्राम् इयासुः। अत्र मृगया अन्यानि च एतादशानि अभिरामाणि अभूवत्। तत् देवानां प्रियः प्रियदर्शी राजा दशवर्षाभिषिक्तः सन् इयाय सम्बोधिम्। तेन एषा धर्मयात्रा। तत्र इदं भवति ब्राह्मणश्रमणनां दर्शनं च दानं च स्थविराणां दर्शनं च। हिरण्यप्रतिविधानं च जानपदस्य च जनस्य दर्शनं धर्मानुशिष्टिः च धर्मपरिच्छा च। तदुपेया। एषा भूया रतिः भवति देवानां प्रियस्य प्रियदर्शिनः राज्ञः भागः अन्यः। हिन्दी रूपान्तरण १ – बहुत समय बीत गया, राजा लोग विहार-यात्रा करते थे। इसमें मृगया और अन्य तरह के २ – आमोद होते थे। परन्तु देवानां प्रिय प्रियदर्शी राजा अपने अभिषेक के दसवें वर्ष बोधगया गये। ३ – इससे धर्मयात्रा की प्रथा प्रारम्भ हुई। इसमें यह होता था — ब्राह्मण व श्रमणों का दर्शन और उनको दान, वृद्धों का दर्शन तथा ४ – धन से उनके पोषण की व्यवस्था, जनपद के लोगों का दर्शन, धर्म का आदेश एवं धर्म से जुड़े परिप्रश्न। ५ – देवानां प्रिय प्रियदर्शी राजा के शासन के दूसरे भाग में यह प्रचुर रति ( आनन्द ) होती है। हिन्दी में धाराप्रवाह अनुवाद बहुत समय से राजा लोग विहार-यात्रा पर जाते थे। इसमें आखेट और अन्य आमोद-प्रमोद होते थे। देवताओं के प्रिय राजा प्रियदर्शी ने अपने अभिषेक के १० वर्ष बाद संबोधि की यात्रा की। इससे धर्मयात्रा की शुरुआत हुई। इन धर्मयात्राओं में ब्राह्मण एवं श्रमण भिक्षुओं के दर्शन किये जाते हैं और उनको सुवर्ण दान दिया जाता है। जनपदवासियों से मिलना, धर्म सम्बंधी अनुशासन एवं प्रश्न पूछना होता है। तब से देवताओं के प्रिय राजा प्रियदर्शी को दूसरे क्षेत्र में इस तरह की यात्राओं में बहुत आनन्दानुभूति होती है। प्रथम बृहद् शिलालेख द्वितीय बृहद् शिलालेख तृतीय बृहद् शिलालेख चतुर्थ बृहद् शिलालेख पाँचवाँ बृहद् शिलालेख छठा बृहद् शिलालेख सातवाँ बृहद् शिलालेख

अशोक का आठवाँ बृहद् शिलालेख Read More »

अशोक का सातवाँ बृहद् शिलालेख

भूमिका सातवाँ बृहद् शिलालेख ( Seventh Major Rock Edict ) सम्राट अशोक के चतुर्दश बृहद् शिलालेखों में से सातवाँ शिला प्रज्ञापन है। देवताओं के प्रिय प्रियदर्शी राजा अशोक द्वारा भारतीय उप-महाद्वीप में ‘आठ स्थानों’ पर ‘चौदह बृहद् शिलालेख’ या चतुर्दश बृहद् शिला प्रज्ञापन ( Fourteen Major Rock Edicts ) अंकित करवाये। यहाँ पर ‘शाहबाजगढ़ी संस्करण’ का मूलपाठ उद्धृत किया गया है। गिरनार संस्करण सबसे सुरक्षित अवस्था में है। इसीलिए १४ शिला प्रज्ञापनों में बहुधा इसी संस्करण का उपयोग किया गया है। यद्यपि अन्य संस्करणों को मिलाकर पढ़ा जाता रहा है। सातवाँ बृहद् शिलालेख १४ शिला प्रज्ञापनों में सबसे छोटा है। सातवाँ बृहद् शिलालेख : संक्षिप्त परिचय नाम – अशोक का सप्तम् बृहद् शिलालेख ( Ashoka’s Seventh Major Rock Edict ) या सातवाँ बृहद् शिलालेख। स्थान –  शाहबाजगढ़ी, पेशावर; पाकिस्तान। भाषा – प्राकृत लिपि – खरोष्ठी विषय – सब धर्मों के प्रति समभाव और साथ-साथ रहने का विचार। सातवाँ बृहद् शिलालेख : मूलपाठ १ – देवानंप्रियो प्रिय [ द्र ] शि रज सवत्र इछति सव्र— २ – प्रषंड वसेयु [ । ] सवे हि ते समये भव-शुधि च इछंति [ । ] ३ – जनो चु उचवुच-छंदो उचवुच-रगो [ । ] ते सव्रं व एकदेशं व ४ – पि कषंति [ । ] विपुले पि चु दने ग्रस नस्ति समय भव— ५ – शुधि किट्रञत द्रिढ-भवति निचे पढं [ । ] संस्कृत अनुवाद देवानां प्रियः प्रियदर्शी राजा सर्वत्र इच्छति सर्वे पाषण्डाः वसेयुः। सर्वे ते संयमं च भावशुद्धिं च इच्छन्ति। जनः तु उच्चावचछन्दः उच्चावचरागः। ते सर्वं वा कांक्षति एकदेशं वा करिष्यन्ति। विपुलं तु अपि दानं यस्य नास्ति संयमः भावशुद्धिः वा कृतज्ञता वा दृढ़भक्तिता च नित्या वा वाढम्। हिन्दी अनुवाद १ – देवों का प्रिय प्रियदर्शी राजा चाहता है कि २ – सर्वत्र सब पाषंड ( पंथ वाले ) निवास करें। क्योंकि वे सभी ( पाषंड अर्थात् पंथ ) संयम एवं भावशुद्धि चाहते हैं। ३ – [ अंतर इस कारण होता है कि ] जन ( मनुष्य ) ऊँच-नीच विचार के एवं ऊँच-नीच राग के [ होते हैं ]। [ इससे ] वे पूर्णरूप [ अपने कर्त्तव्य का पालन ] करेंगे या [ उसके ] एक देश ( अंश ) का [ पालन ] करेंगे। ४ – जिसका दान विपुल है, [ परन्तु जिसमें ] संयम, ५ – भावशुद्धि, कृतज्ञता एवं दृढ़भक्ति नहीं है, [ ऐसा मानव ] अत्यंत निम्न या नीच है। धाराप्रवाह हिन्दू रूपान्तरण देवताओं का प्रिय प्रियदर्शी राजा चाहता है कि सभी स्थान पर सभी सम्प्रदायों के मानव निवास करें क्योंकि सब संयम एवं आत्मशुद्धि के इच्छुक होते हैं। किन्तु भिन्न-भिन्न मानव इन बातों का पूरा अथवा थोड़ा पालन करते हैं, क्योंकि विभिन्न मानवों की इच्छा तथा अनुराग भिन्न-भिन्न हैं। मानव कितना भी दान करे किन्तु उसमें संयम, आत्मशुद्धि नहीं है तो वह निश्चय ही नीच ( अधम ) है। प्रथम बृहद् शिलालेख द्वितीय बृहद् शिलालेख तृतीय बृहद् शिलालेख चतुर्थ बृहद् शिलालेख पाँचवाँ बृहद् शिलालेख छठा बृहद् शिलालेख

अशोक का सातवाँ बृहद् शिलालेख Read More »

Scroll to Top